بررسی شهرهای دوران تاریخی و اسلامی سیستان با استناد به منابع تاریخی و شواهد باستان شناختی

سیستان به علت برخورداری از ویژگی های مناسب و منحصر به فرد محیطی، همواره جمعیت قابل توجه-ای داشته و از سوی دیگر به علت موقعیت استراتژیک و نظامی مورد توجه حکومت ها و دولت های مختلف در ادوار گذشته بوده است. این علل موجب شد تا در دوران های مختلف به مقوله شهر و شهرسازی در سیستان اهمیت بسیار زیادی داده شود. شهرهایی که از یک سو گنجایش بخش بسیار زیادی از جمعیت منطقه را داشته و از سوی دیگر دارای استحکام و ساختار لازم جهت هدایت و حکومت منطقه و همچنین دفاع در شرایط جنگ را داشته باشد. در سیستان عوامل مشخصی موجب تخریب و یا متروک شدن یک شهر و یا یک مرکز حکومتی می گردید، که متعاقب آن شهری جدید در مکانی دیگر و با محدودیت کمتر نسبت به شهر گذشته، ساخته می شد. این عوامل چه طبیعی و چه انسانی موجب شد تا در طول 2500 سال بارها پایتخت سیستان و شهرهای مرکزی آن تغییر مکان داده و به جای دیگری انتقال یابد، چنانکه در دوره هخامنشی در محل زارین، در دوره سلوکی و اشکانی در شهرهای پروفتازیا و اگریاسپی، در دوره ساسانی در رام شهرستان و در دوره اسلامی به شهرهای زرنگ، سیستان، شهر نو و ... منتقل گردید. با متروک شدن و جابجایی این شهرها، جز روایات و گاهی اشارات موجزی که برخی مورخان و جغرافی نویسان در سفرنامه های خود آورده اند، اطلاعات دیگری به منظور شناسایی و مکان نگاری آنها در دست نیست. از سوی دیگر با گذشت زمان طولانی، مقدار فراوانی محوطه باستانی و شهرهای بزرگ که هر یک زمانی دارالحکومه سیستان بوده اند، باقی مانده است که هویت آنها مشخص نیست. این پژوهش که متکی بر رهیافت تاریخی و بررسی های میدانی برای تطبیق شهرهایی که در متون تاریخی به آنها اشاره شده با محوطه های باستانی است، تلاش دارد تا محل واقعی شهرهای مرکزی سیستان در دوران-های مختلف تاریخی و اسلامی تا دوران قاجاریه را مشخص نموده و مکان واقعی هر یک از شهرهای باستانی سیستان را آشکار سازد. طبق نتایج بدست آمده محوطه های باستانی دهانه غلامان، قلعه سام، قلعه فراه، تپه شهرستان، نادعلی، زاهدان کهنه، پیشاوران، کندرک کهنه و قلعه سه کوهه به ترتیب بقایای شهرهای مرکزی : زرنکا، اگریاسپی، پروفتازیا، رام شهرستان، زرنج، شهر سیستان، شهر نو، کندرک و شهر سه کوهه قاجاری می-باشند.